Jak dojrzewają i co wyrażają obrazy dzieci.
W najwcześniejszym okresie dziecko zaczyna kreślić na piasku, na ścianie lub na kartce papieru różne formy. Są to zagmatwane zygzaki, różnie zagęszczone krzywe linie i koliste formy.
Jedne kreski są mocniejsze, inne lżejsze. Już w samej czynności kreślenia znajduje dziecko widocznie pewne zadowolenie, a jakkolwiek nie umie jeszcze tymi formami niczego wyrazić, w różnicach formy zjawiają się pewne wartości malarskie, mianowicie kontrasty form i akcentów.
Rysunek przedstawia typowy rysunek tzw. głowonoga. Jest to pierwsza czytelna forma postaci ludzkiej rysowana przez dziecko w wieku około dwu do czterech lat. Z tego rodzaju początkowych form rozwijają się następnie nieco bogaciej pomyślane wyobrażenia postaci ludzkiej.
Dziecko te nowe obrazy powtarza wielokrotnie, najczęściej na tej samej kartce, i w ten sposób utrwala swoją koncepcję, ale dzięki pewnym zmianom różnicuje ją i rozwija.
W podobny sposób buduje dziecko z bardzo prostych form obraz drzewa, który następnie rozwija i wzbogaca, uzyskując pełniejszy i mocniejszy wyraz przedmiotu.
Również w podobnie prosty i bezpośredni sposób stwarza rysunkowy obraz domu i wielu innych przedmiotów.
Na podstawie powyższych przykładów możemy się przekonać, że kreska, którą dziecko rysuje, jest żywa i bezpośrednia. Jest ona wyraźnie odręczna, a więc pozbawiona kaligraficznej równości i martwoty. Zmienność jej natężenia jest dla ręki ludzkiej naturalna, a dla czynności malarskiego wyrażania najodpowiedniejsza.
Wyjątkowo interesujący w układzie kompozycyjnym i w ekspresji jest obraz 4-letniego dziecka, przedstawiający postać ludzką na bogato rozegranym tle. Kreska jest tu żywa i bezpośrednia, a podziały podkreślone zdecydowanymi różnicami walorowymi. Centralny kompozycyjny akcent dziwnie uproszczonej postaci podparty jest czarnymi płaszczyznami. Dzięki temu kontrastuje znakomicie z jaśniejszym otoczeniem, które jest pomysłowo rozbite zróżnicowaną kratą. Forma obrazu jest prosta i naiwna jak dziecko w tym wieku, ale kompozycyjna pomysłowość, bogactwo odmian jej elementów, a ponad wszystko oryginalna autentyczność wizji, bijąca od całości i od każdej kreski i plamy, są wprost zdumiewające. Wyraz tego obrazu jest wzruszający tajemniczą odrębnością widzenia świata przez dziecko.
Dwa następne przykłady wyraźnie wskazują, w jak nieoczekiwany sposób może dziecko wyrazić przestrzeń krajobrazu. W jednym obrazie przestrzeń ta, widziana z lotu ptaka, jest skomponowana na krzyż w prostokącie. W drugim — zasada kompozycji przypomina tego rodzaju ujęcie, spotykane w cennych prastarych wschodnich kobiercach. W obu wypadkach krajobraz wyrażony jest bez umownej klasycznej perspektywy i bez naturalistycznych tendencji, a raczej z poczuciem działania dekoracyjnego. Cztery dalsze przykłady to krajobrazy o tematyce przemysłowej, wykonane z przypomnienia przez dzieci w wieku od lat 10 do 14.
W dwu pierwszych widzimy dość zaskakujący podział płaszczyzny obrazu, znakomitą charakterystykę poszczególnych części i w końcu pomysłową fakturę. Ileż decyzji, żywiołowej siły i bezpośredniości posiada każda kreska i plama w krajobrazie z kolejką linową.
Podobnie w trzeciej pracy dziecko nie wyraża rzeczywistości w sposób tylko przedmiotowy, lecz odczuwa ją głęboko w pierwotnym przeżyciu oraz odczuwa ją i wtórnie, gdy stwarza swój obraz — opowieść o widzianym świecie.
W obrazie, wykonanym farbami temperowymi przez dziecko 9-letnie, a wyrażającym wnętrze pokoju ze stołem nakrytym białym obrusem, ileż spokoju, godności, a nade wszystko ile prawdy światła przy bardzo prostym układzie kompozycyjnym. Jak dobrze jest tu detal podporządkowany całości — a więc jak znakomicie rozwiązane zostało jedno z bardzo trudnych zagadnień budowy obrazu.
Podobnie interesująco wyraziło inne 10-letnie dziecko żaglowiec na morzu. Farbami temperowymi są malowane ze swobodą i decyzją duże płaszczyzny kadłuba, żagli, nieba i morza, z którymi kontrastuje koronkowy rysunek olinowania i małych detali okrętu. Dodajmy do tego jeszcze żywość znakomicie zharmonizowanych barw, a całość przekona nas o tym, że tylko wzruszające, mocne przeżycie i żywy instynkt malarski istniejący w psychice dziecka mogły wskazać mu drogę do realizacji takiego obrazu.
A obraz zatytułowany „Wiosenna praca”, będący dziełem 9-letniego chłopca, czyliż nie mówi o tym samym?
A „portret” kominiarza przecież mówi wyraźnie o dojrzałości koncepcji malarskiej u 10-letniego dziecka i o zdolności wyrażania własnej wizji poprzez całość i każdy detal, każdą plamę i kreseczkę kompozycji? Jak śmiały i malarski jest w tym portrecie charakter uderzenia pędzla, jak wrażliwie przeciwstawione są: duża, czarna, gładka płaszczyzna ubrania — pociętej kracie cegieł i w końcu jasnej płaszczyźnie twarzy! Ileż tu wyczucia kontrastów barwnych, ich ciężarów, jak szeroko rozbudowana skala akcentów od najsilniejszych do najdelikatniejszych!